آیا مارمولک خانگی سمی است؟

گمانه: در کشور ما بسیاری بر این باورند که دم مارمولک‌های خانگی حاوی مقادیری از سیانور یا سم مهلک است که می‌تواند برای انسان کشنده باشد. افسانه‌های فراوانی وجود دارد از مرگ دسته‌جمعی خانواده‌هایی که مارمولکی در دیگ غذا یا کتری چایی‌شان افتاده.

برای بررسی این موضوع در ابتدا باید تفاوتی برای زهر و سم قائل بشویم. زهر ماده‌ی سمی‌ است که توسط حیوان به شکار یا موجود مهاجم تزریق می‌شود در صورتی که سم می‌تواند در سطح پوست یک حیوان قرار داشته باشد و موجب مسموم شدن حیوان مهاجم شود.

گونه‌ها‌ی زهرآگین مارمولک هیچ‌کدام در منطقه‌ی جغرافیایی کشور ما زندگی نمی‌کنند. هیولای گیلا (Gila monster که سوسمار بومی جنوب‌غربی آمریکا و شمال مکزیک است) و پوست منجوقی (Heloderma horridum ، مارمولکی که در  در مکزیک و جنوب گواتمالا زندگی می‌کند) از جمله گونه‌های زهر‌اگین هستند. گونه‌ای از مارمولک خانگی به نام Cyrtopodion scabrum در منطقه‌ی جغرافیایی ایران و خاورمیانه زندگی می‌کنند و همین مارمولک‌هایی هستند که تا امروز هزاران بار روی دیوار خانه‌ها دیده‌اید. این‌گونه مارمولک نه سمی است و نه زهر‌آگین و هیچگونه خطری برای ما انسان‌ها ندارند.

پژوهشگران دانشگاه میشیگان به پرسشی پاسخ داده اند که سال‌ها برای زیست شناسان معما بوده است:

چه چیز موجب می شود مارمولک ها بتوانند در صورت حمله شکارچیان دم خود را از بدنشان جدا کنند؟

پاسخ ساده است: زهر حیوانات مهاجم از جمله گرزه‌مار!

از دست دادن دم در مارمولک‌ها، که دانشمندان آن را با اصطلاح دم‌‌بری یا caudal autotomy می‌شناسند عکس‌العمل دفاعی معمول در میان مارمولک‌هاست. در صورت حمله به یک مارمولک، این جاندار دمش را از بدنش جدا و فرار می‌کند. این عمل به مارمولک خوش شانس فرصت می‌دهد که در حالی که شکارچی سرگرم خوردن دم است به جایی امن پناه برد.لازم به ذکر است که مارمولک بعدا می‌تواند دوباره دمش را بازسازی کند. توانایی مارمولک‌ها در خود بری دم به گونه مارمولک و زیستگاه آن‌ها وابسته است. زیست‌شناسان از قرن‌ها پیش تصور می‌کنند این متغیر ارتباط مستقیم با تعداد شکارچیان دارد: جایی که تعداد شکارچیان مارمولک افزایش یابد، نیاز برای این ساز و کار دفاعی نیز افزایش خواهد یافت.  اگر مارمولک‌ها در کنار موجوداتی که مایل به شکارشان هستند زندگی کنند، احتمال بیشتری دارد که توانایی دم‌بری را به دست آورند، چرا که این امر به آن‌ها فرصت تولید مثل و انتقال ژن‌هایشان به نسل بعدی را می‌دهد.  اما، از دست دادن دم آثار جانی دراز مدتی چون مشکلات حرکتی، موقعیت اجتماعی پایین‌تر و کاهش سرعت رشد را به همراه دارد. از این روی از دیدگاه تکاملی توانایی از دست دادن دم تنها به شرط حضور شکارچی در زیستگاه مارمولک قابل توجیه است.

تیم دانشگاه میشیگان تصمیم گرفت این مساله را که، فشار درازمدت شکارچیان موجب ایجاد توانایی از دست دادن دم در مارمولک‌ها می‌شود، را از طریق مطالعه در آزمایشگاه و نیز در محیط طبیعی در یونان و جزایر دریای اژه که زیستگاه شکارچیان متفاوتی هستند به محک آزمون بگذارد. این مطالعه گرچه فرضیه فشار شکارچی را تایید کرد، نتیجه‌ای غیر منتظره نیز در بر داشت: اینکه همه شکارچیان موجب ایجاد توانایی از دست دادن دم در مارمولک ها نمی‌شوند. به گفته یوهان فوفوپولوس اکولوژیست، یکی از پژوهشگران این تیم، تنها حضور گرزه‌ماران است که می‌تواند توانایی از دست دادن دم را در مارمولک ها ایجاد کند. فوفوپولوس، استادیار دانشگاه منابع طبیعی و محیط زیست و دپارتمان زیست بوم شناسی و فرگشت، می‌افزاید: «گرزه ماران حوزه دریای اژه، در شکار مارمولک متخصصند. بدین ترتیب کاملا منطقی است که اصلی‌ترین واکنش دفاعی مارمولک‌ها به شکلی باشد که از آن‌ها در مقابل دشمن اصلی‌شان حفاظت کند. اما تا به حال هیچ کس به این نتیجه نرسیده بود.» فوفوپولوس می‌گوید که این نتیجه به ویژه با توجه به ویژگی های خاص حمله گرزه ماران قابل توجیه است. وقتی شکارچی غیر سمی به مارمولک حمله کرده باشد، از دست دادن دم تنها در شرایطی مفید خواهد بود که شکارچی دم مارمولک را محکم در اختیار گرفته باشد. اما اگر حمله کننده یک گرزه مار باشد، سم ناشی از نیش آن می تواند کشنده باشد. در نتیجه، توانایی از دست دادن دم در چند ثانیه و پیش از آنکه سم به ارگان‌های حیاتی مارمولک برسد از اهمیت حیاتی برخوردار است. فوفوپولوس می گوید: «ممکن است دمت را از دست بدهی. اما از مهلکه جان به در خواهی برد و همیشه قادر خواهی بود دوباره دم در بیاوری». گرچه این پژوهش در منطقه مدیترانه انجام شده است، به عقیده فوفوپولوس نتایج آن در بقیه مناطق جهان چون جنوب غرب آمریکا و استرالیا، جایی که مارمولک‌ها و مارهای سمی با هم در یک محیط زندگی می کنند، قابل تعمیم است.  همانطور که بررسی گونه‌های منقرض شده در مدیترانه نشان می‌دهد، مارمولک‌‌هایی که چنین توانایی را از دست داده اند قادر به دفاع از خود نیستند و به راحتی در دام مارهای شکارچی گرفتار می‌شوند.

یافته‌های مربوط به توضیع توانایی از دست دادن دم در میان مارمولک‌ها برای زیست‌شناسانی که به دانش «زیست‌شناسی بقا» می‌پردازند اهمیت کاربردی دارد. با توجه به اهمیت حیاتی توانایی از دست دادن دم بعنوان واکنشی دفاعی در مقابل شکارچیان، زیست‌شناسان حال می‌توانند بهتر پیش‌بینی کنند چه گونه‌هایی از مارمولک‌ها در مقابل ورود تصادفی شکارچیان غیربومی به زیستگاهشان بیشتر در خطر نابودی هستند. پس در نهایت می‌توان نتیجه‌گیری کرد که در صورتی که دم مارمولک رها شده‌ای را دیدید، احتمال این می‌رود که آن مارمولک توسط حیوان مهاجم زهرآگینی مورد حمله قرار گرفته باشد. پس احتمال آن می‌رود که آن دم توسط حیوان مهاجم به زهر آلوده شده و برای شما نیز مضر باشد.